Dzieje hafciarstwa w latach 1920-1939 - Gmina Żukowo

Ostrowska i Trojanowska (1974) podają, że poklasztorne tradycje haftu przetrwały tylko w Żukowie, a później dopiero powstał ludowy ośrodek hafciarski we Wdzydzach. Natomiast Kwaśniewska i Sadkowski (2000) za najstarszą odmianą współczesnego haftu kaszubskiego uważają właśnie szkołę wdzydzką. Autorzy ci jednocześnie uznają, że szkoła żukowska zawdzięcza swój styl oraz odrębność Jadwidze i Zofii Ptach. Sztuki haftowania Zofia Ptach nauczyła się od babci - uczennicy ostatnich norbertanek. Według Grzędzickiego (1989) babcia przekazała Jadwidze ideę kunsztu hafciarskiego, zaś praktycznego posługiwania się igłą nauczyła ją starsza siostra Zofia.

W 1926 r. w Żukowie - kolebce kaszubskiego haftu - zorganizowano kółko hafciarskie. Instruktorką była w nim żukowianka - Kazimiera Hinc (Okroy, 1951, s. 131). Hafciarki zbierały się raz na tydzień w jednym z lokali gospody Gleinertów. Gotowe prace przedkładały tam do oceny, otrzymywały też kolejne zamówienia. Hafty dobrze wykonane zostawiały w lokalu, aby przebywający w nim goście mogli je obejrzeć i ewentualnie zakupić (Okroy, 1951, s. 258). Na szerszą skalę siostry Ptach zaczęły zajmować się haftem od roku 1928. Pracowały w regionalnym zespole hafciarek pod patronatem ks. Bernarda Gołomskiego z Żukowa. Przygotowywały kościelne szaty liturgiczne, wyszywając je zazwyczaj złotym haftem artystycznym (technika artystyczna polegała na wykonywaniu każdej zdobiny haftu w 6 odcieniach jednego podstawowego koloru często żółtego). Na życzenie tego proboszcza sporządziły dla kościoła poklasztornego chorągwie, obrusy, antepedium itd. (Okroy, 1951, s. 131). Hafty te zapewne były podobne do wzorów czepcowych. W latach międzywojennych sięgnięto do wzorów złotnic i powtarzano je na czepcach, a nawet przenoszono na gorseciki, ozdabiając złotą nicią ich przody i plecy. Czasem jednak zastępowano złotą nić żółtą muliną, a srebrną-białą. Siostry Ptach motywy czerpały nie tylko z czepców, ale również z paramentów kościelnych (Trojanowska i in., 1978a). Tak powstały „złote" i białe hafty. Jadwiga Ptach sama również projektowała wzory haftów (Szkulmowska, 1995).


W 1933 r. przystąpiono do organizacji Muzeum Kaszubskiego w Gdyni. Zajmowało ono sale na parterze Szkoły Morskiej. Szczególnie bogato reprezentowane były w nim hafty kolorowe (Szałaśna, 1979), nie wiadomo jednak czy trafił tam jakiś haft z Żukowa. Muzeum odwiedzane było przez wycieczki szkolne. W okresie letnim organizowano tu kursy dokształcające dla nauczycieli szkół podstawowych, prowadziła je B. Stelmachowska. Właśnie na zbiorach gdyńskich oparła ona swą publikację Sztuka ludowa na Kaszubach, która ukazała się w 1937 r. (Szałaśna, 1979). Spośród haftów najbardziej interesowały ją wzory żukowskie. Prace tej autorki inspirowały i mobilizowały do działania żukowskie hafciarki.

W gdyńskim muzeum zachował się m.in. kaszubski czepiec z XIX w. (prawdopodobnie z 1869 r.), który należał do matki wójta Gdyni Jana Radtkego (Rembalski, 1999). Wrzosek (1992) w opracowaniu opublikowanym w 1937 r. poinformował, że w muzeum przy Szkole Morskiej zgromadzono przeszło 500 okazów zabytków kaszubskich. W 1926 r. sam rozpoczął gromadzenie przedmiotów etnograficznych z północnej części Kaszub. Umieścił je w swoim muzeum w Dębkach, gdzie zorganizował dział odzieży oraz haftów (prawdopodobnie nie było w nim eksponatów pochodzących z Żukowa). W publikacji z 1937 r. stwierdził: „Trzeba tylko te urywające się nici przemysłu ludowego kaszubskiego umiejętnie nawiązywać do teraźniejszości i nie dać im przerwać się zupełnie. Muzea kaszubskie mogą stać się ważnym czynnikiem w podtrzymywaniu i rozwoju przemysłu ludowego, bo tam zdolni rzemieślnicy mogą znaleźć autentyczne wzory."

W 1937 r. siostry Ptach założyły w Żukowie koło hafciarskie, przyjmując do niego głównie córki małorolnych chłopów, umożliwiając dziewczętom w ten sposób dodatkowe dochody (Grzędzicki, 1989). Zespół ten gromadził się raz w tygodniu (we wtorki), aby przez około pięć godzin haftować, wesoło gawędzić i śpiewać. Wykonane prace hafciarskie sprzedawano latem turystom. Przed II wojną światową siostry Ptach uczestniczyły w wystawie kaszubskiej twórczości ludowej zorganizowanej w Kartuzach (Grzędzicki, 1989). Zapoznały się wtedy z wieloma haftami: wdzydzkim, nauczyciela Maksymiliana Lewandowskiego z Kościerzyny, Franciszki Majkowskiej z Kartuz i innych mniej znanych hafciarek z ówczesnego powiatu kartuskiego. Majkowska poddała ostrej krytyce prace sióstr Ptach, zarzucając im stosowanie w nadmiarze koloru niebieskiego.

Natomiast siostry Ptach zarzuciły jej haftom nadmiar czerwieni i niezbyt żywe wzory zaczerpnięte z płaskorzeźb (Grzędzicki, 1989). Z pomocą siostrom Ptach pospieszył wówczas M. Lewandowski. Stwierdził, że hafty prezentowane przez żukowskie hafciarki są oparte na najlepszych wzorach dawnego haftu kaszubskiego, którym zajmowały się norbertanki. Odtąd nastąpiła stała wymiana doświadczeń między siostrami Ptach a Lewandowskim. Był on inspiratorem tworzenia nowych wzorów oraz nowych elementów kompozycyjnych. Wspólnie poszukiwano najstarszych motywów. Nowe wzory były bogatsze i bardziej rozwinięte. Tak opracowano np. kręte łodygi oraz wprowadzono dwa odcienie zieleni, które odkryto w niektórych zabytkach ponorbertańskich. Lewandowski nauczył żukowskie hafciarki nowej techniki kopiowania wzorów.

Maksymilian Lewandowski współdziałał najpierw z Gulgowskimi. W 1918 r. zaczął jednak samodzielne szkolenie w dziedzinie haftu kaszubskiego, najpierw w Kosobudach, a w 1921 r. w Kościerzynie (Wica-Gostomski, 1981). Zmniejszył liczbę kolorów stosowanych przez Gulgowskich, ograniczył je do niebieskiego (w trzech odcieniach), zielonego, żółtego, czerwonego i czarnego (Szkulmowska, 1995). Prawdopodobnie głównie dzięki niemu ustaliła się taka właśnie kolorystyka haftów kaszubskich. Przejął ją powstały ośrodek haftu w Żukowie.

Trojanowska (1982) podała, że babka sióstr Ptach w hafcie kaszubskim uznawała siedem kolorów. Kolory niebieskie (trzy rodzaje) miały przechodzić z barwy nieba w słoneczny dzień letni, z błękitu jezior w intensywny szafir. Zieleń nie mogła być ani jasna, ani zgniła. Czerwień powinna być pełna i dojrzała, a czerń intensywna. Kolor żółty zaś miał pochodzić z płatków korony słonecznika. Dane Trojanowskiej (1982) wskazują, że hafty białe nie cieszyły się specjalnym uznaniem w rodzinie Ptachów. Zdaniem Buszty, do barwienia nici siostry Ptach używały w pewnym czasie m.in. jagód. Wielki wpływ na kolorystykę haftów w Żukowie miały ornaty ponorbertańskie i antepedia w żukowskich kościołach. Grzędzicki (1989) opisał, iż w hafcie sióstr Ptach kolor zielony istniał w dwóch odcieniach, przy zachowaniu jednak jednego koloru podstawowego. Podał też, że stosowano tylko podstawową barwę czerwoną. Siostry Ptach zaczerpnęły jednak z haftów Lewandowskiego trzy odcienie koloru (wykorzystując go w motywie róży). Kolorystycznie haft żukowski plasuje się między szkołą wdzydzką z wieloma barwami a pucką, gdzie tych kolorów winno być siedem.

Z 1939 r. zachował się wielobarwny haft M. Nowickiej z Żukowa (Zuch, 1996), do którego wykonania użyła ona nici niebieskich (w trzech odcieniach), zielonych, żółtych, czerwonych i czarnych. Trzeba dodać, że przed II wojną światową zawiązały się również kółka hafciarskie w Kartuzach, Chmielnie, Mężowie, Miechucinie, Sierakowicach, Parchowie i innych większych okolicznych miejscowościach (Okroy, 1951, s. 131). W styczniu 1932 r. otwarto w Kartuzach Szkołę Kaszubskiego Przemysłu Ludowego (Borzyszkowski, 2002). Towarzystwo Ochrony Kaszubskiej Sztuki i Popierania Przemysłu Ludowego zorganizowało w 1938 r. w Kartuzach wystawę kaszubskiej sztuki ludowej (Regliński, 1999). Działalność tego towarzystwa stymulowała zapewne hafciarki żukowskie, bowiem w marcu 1938 r. w Żukowie zorganizowano wystawę haftu kaszubskiego, prezentującą prace Jadwigi i Zofii Ptach (Widernik, 2003).

Zdaniem Szkulmowskiej (1995) żukowski ośrodek haftu uformował się w okresie międzywojennym. Kwaśniewska i Sadkowski (2000) uważają, że styl i odrębność nadały jej siostry Ptach. Autorzy ci podają, że w kolorystyce tego haftu dominują błękity i zieleń. Szkulmowska twierdzi zaś, że w haftach żukowskich przeważają błękity. Zdaniem Trojanowskiej (1982), w szkole żukowskiej dominuje kolor niebieski w trzech odcieniach. Siostry Ptach, kontynuując tradycje haftu norbertanek żukowskich, zachowały jego piękno i oryginalność. Błaszkowski (1983) uważał, że osiągnęły one wysoki poziom w swoim hafcie. Według niego widać w ich dziełach systematykę doskonalszą od wdzydzkiej, szlachetniejszy układ, a także wierniejsze odtworzenie motywów - ich piękny wyraz podkreślony jest subtelniejszą gamą kolorów. Błaszkowski nadmienia także, że siostry Ptach przejęły częściowo wzornictwo wdzydzkie, akceptując jego formę i kierunek. Wpływu wzornictwa wdzydzkiego na hafciarki w Żukowie można się doszukiwać w stwierdzeniu Grzędzickiego (1989), który po odwiedzinach Jadwigi Ptach w lutym 1968 r. zanotował: „[...] poprosiłem, by wykonała kompozycję haftu składającego się wyłącznie z elementów szkoły żukowskiej".

Elementy haftu żukowskiego wywodzą się głównie ze starych wzorów pochodzących ze skarbca ponorbertańskiego kościoła. Motyw pszczółki, często występujący w tym hafcie, może być, wedle Stelmachowskiej (1937), echem stylowych pszczółek renesansowych na haftach kościelnych.

W 1939 r. do koła hafciarek w Żukowie należało 50 osób (Grzędzicki, 1989). Wśród nich były Monika Hildebrand (Jeliński, 2005), jej siostra Urszula Richert i Gertruda Malc. Z tego okresu zachowała się haftowana biała bluzka M. Nowickiej.
Żukowskie koło hafciarek działalność przerwało we wrześniu 1939 r. (Grzędzicki, 1989).